De afschaffing van het koningschap, de invoering van vrijheid en gelijkheid en de uitroeping van de Franse Republiek als startpunt van de Franse Republikeinse (Jacobijnse) kalender

(zaterdag 22 september 1792 tot dinsdag 31/12/1805)

(1 Vendemiaire jaar I - 10 Nivose jaar XIV)

De Franse Revolutie was in feite een opvolging van verschillende revoluties, die kunnen gezien worden als fases waarin dit revolutionaire project zich ontwikkelde. De Franse Revolutie vond een geschikte voedingsbodem in de hongersnood die de Franse bevolking meemaakte in 1789 en  de pracht en praal van het koninklijke hof, de adel en de geestelijkheid die hiermee in schril contrast was. Ideologisch gezien was dit revolutionaire project voorbereid door de Verlichtingsfilosofen uit de 18^de eeuw, die elk op zichzelf verschillende zaken aanklaagden en hiervoor een mogelijke oplossing voorstelden.

Meestal wordt de Franse Revolutie in de geschiedschrijving (vooral van de toenmalige veroverde gewesten) voorgesteld als iets negatiefs. De katholieke kerk, de adel, de gilden  en de toenmalige machtshebbers verloren heel wat van hun bezittingen en macht en precies op deze nagel bleef men maar kloppen. Deze groepen hebben een heel stuk van de latere geschiedschrijving beïnvloed. Voor het gewone volk was de oorlogsvoering en de onzekerheid het belangrijkste aspect in deze periode. Tekenend in de beginperiode was het feit dat het latere België tot het officieel en eenzijdig werd aangehecht aan Frankrijk op 1 oktober 1795 (9 Vendemiaire IV) (het ogenblik dat de Franse wetgeving ook in onze regio’s kracht van wet had) door de revolutionairen gezien werd als een soort wingewest. Opeisingen (plunderingen) waren net als in elke andere oorlog aan de orde van de dag. De Franse revolutionairen motiveerden dit vanuit het feit dat de Franse legers de volkeren van Europa wilden bevrijden en deze bevolkingen moest hiervoor inspanningen doen zodat hun later leven beter zou worden. Dit beter worden zou gebeuren door de afschaffing van de feodale standenmaatschappij en hierbij moest druk worden uitgeoefend om de eeuwenlange stilstand te doorbreken om tot een nieuwe maatschappij te komen.

Meestal worden positieve zaken als de invoering van het geografisch metriek stelsel buiten beschouwing gelaten. Iedere regio in Europa had een eigen stelsel van gewichten, roeden, munteenheid, … Dit maakte de zaken nodeloos ingewikkeld en leidde tot tal van onduidelijkheden en geldverlies.

In 1790 geeft de revolutionaire regering in Frankrijk de opdracht aan een aantal wetenschappers om een nieuw metriek stelsel te ontwerpen voor gewichten en lengtematen. Dit stelsel zal geleidelijk aan in Frankrijk worden ingevoerd vanaf 1792. Ook in de Oostenrijkse Nederlanden wordt dit na de aanhechting bij Frankrijk vanaf 1795 ingevoerd. Na de nederlaag van Napoleon I (Waterloo) komt dit metriek stelsel op losse schroeven te staan omdat men vrijandig staat tegenover dit 'produkt' van de Revolutie. In 1837 wordt het metriek stelsel terug volledig ingevoerd in Frankrijk, waarna de meeste andere Europese landen volgen. Momenteel is het metriek stelsel bijna overal op de wereld in gebruik. In slechts een handvol landen wordt een ander systeem gebruikt.

Ook de scheiding tussen kerk en staat, de oprichting van de burgerlijke stand (20/09/1792) en de 'fundamentele vrijheden' ingeschreven in de Rechten van de Mens en de Burger (vrijheid, eigendomsrecht, veiligheid en weerstand tegen onderdrukking, vrijheid van godsdienst, gelijkheid van alle burgers tegenover de wet, ...) zal blijven bestaan. Net als een ander en meer eerlijk rechtsysteem, veranderingen in de wetenschap (gezondheidszorg, wiskunde, ...) en het ontstaan van de 'Belgische' provincies(1). 

Een ander verhaal is de invoering van de Franse Republikeinse kalender...

Dit specifieke project dat ook centraal stond in het revolutionaire streven (o.a. om de invloed van de Kerk terug te dringen en de werkweek te verlengen) en uitmondde in een totale mislukking was het invoeren van een nieuwe revolutionaire kalender. Om de tijdmeting van haar christelijke wortels te ontdoen ontwierpen de wiskundige Charles-Gilbert Romme (1750-1795) en de schrijver, acteur en dichter Fabre d'Eglantine (Philippe-François-Nazaire Fabre) (1750-1794) een nieuwe kalender. Beiden zijn in de beginjaren van de Franse revolutie actief als politic en behoorden tot de ‘hardliners’ (‘Montagnards’/'Crétois'/Jacobijnen).

Op 22 september 1792 (1 Vendémiaire I), 5 oktober (14 Vendemiaire II) en 24 november 1793 (4 Frimaire II) wordt door de Nationale Conventie in het 'Décret concernant l'ère des Français' en het ‘Décret sur l’ère nouvelle, le commencement et l’organisation de l’année, et sur les noms des jours et des mois’ de nieuwe Franse revolutionaire kalender vastgelegd en uitgelegd. Door de invoering van deze jaartelling werd de voorheen onaantastbare Gregoriaanse kalender (‘l’ère vulgaire’) afgeschaft en zelfs verboden voor burgerlijk gebruik. 

De start van deze kalender wordt met terugwerkende kracht (art. 4) vastgelegd op 22 september 1792 (1 Vendémiaire I) bij de belangrijkste gebeurtenis voor deze revolutionairen: de oprichting van de Franse republiek na de afschaffing van het koningschap. Deze gebeurtenis valt samen met de ‘équinox’ van de echte herfst om 9uur 18minuten 30 seconden (art. 1) en is de start van het eerste jaar van de Franse republiek (art. 4). Deze kalender moet gebruikt worden bij elk ‘burgerlijk gebruik’ (art. 2) en de Gregoriaanse kalender wordt afgeschaft. Alle regeringsbeslissingen vanaf deze datum moeten volgens dit nieuw systeem opnieuw gedateerd worden.

Eén jaar in deze kalender bestaat uit 12 gelijke maanden van 30 dagen (art. 7). Om deze jaartelling te laten kloppen worden na deze 12 maand 5 dagen toegevoegd om geen dagen tekort te hebben. Elke maand wordt verdeeld in 3 gelijke delen, elk van 10 dagen (‘décades’) (art. 8). De namen van deze maanden en van de dagen krijgen een andere naam, gebaseerd op de weersomstandigheden. Ieder seizoen bestaat uit 3 maanden: de herfst (Vendémiaire, Brumaire en Frimaire), de winter (Nivose, Pluviose, Ventose), de lente (Germinal, Floréal en Prairial) en de zomer (Messidor, Thermidor en Fructidor). Ook de aanduiding van de dagen verandert: Primidi, Duodi, Tridi, Quartidi, Quintidi, Sextidi, Septidi, Octidi, Nonidi en Décadi. De vijf bijgevoegde dagen van het jaar krijgen de naam ‘les sans-culottides’ (art. 9).

Per gewoon jaar wordt een extra dag toegevoegd ‘als de positie van de ‘équinoxe’ dit vereist’, zodat het burgerlijk jaar samenvalt met de ‘mouvemens célestes’. Deze zesde bijgevoegde dag krijgt de naam ‘dag van de Revolutie’, om deze gebeurtenis te herdenken en als herinnering aan de vier jaar moeite die het gekost heeft om Frankrijk onder de republikeinse regering te plaatsen. Elke periode van vier jaar waarop deze zesde toegevoegde dag nodig is wordt een ‘Franciade’ genoemd (art. 10). Elke vier jaar worden op de ‘Jour de la Révolution’ republikeinse spelen georganiseerd als herdenking aan de Franse Revolutie (art. 16).

Een dag loopt van middernacht tot middernacht en wordt verdeeld in tien delen of uren. Ieder deel van de dag wordt terug onderverdeeld in tien delen (de decimale minuten). Elke decimale minuut bestaat uit 100 decimale seconden. Omdat het teveel werk zou vragen om alle regeringsbeslissingen en publieke aktes ook hieraan aan te passen, treedt dit in voege vanaf 1 Vendémiaire van het jaar III (art. 11).

Dit nieuwe en kolossale project van het volledig veranderde tijdssysteem moest natuurlijk bekend gemaakt worden. Daarom wordt deze nieuwe kalender gedrukt (in verschillende formaten) door het ‘Comité d’Instruction Publique’, waarbij de principes en het gebruik worden uitgelegd (art. 12). Opvoeders hebben de taak om dit nieuwe systeem uit te leggen aan de kinderen onder hun hoede (art. 15).

Het belangrijkste motief om deze republikeinse kalender in te voeren is dat de Gregoriaanse kalender door het 'meest brutale despotisme' tijdens vele eeuwen gebruikt werd om het volk te onderdrukken en te vernederen. Deze nieuwe tijdsrekening zal ditzelfde volk verheffen door het bewustzijn van haar rechten. Het doel van de invoering van deze nieuwe kalender is dan ook zich te ontdoen van 'alles wat dit volk bezoedelt en verhindert in haar ontwikkeling'. Deze nieuwe ontwikkeling moet snel, groots en volledig zijn zodat deze jaren van vrijheid en glorie zich meer dan hun duur onderscheiden van de jaren van slavernij en vernedering onder de heerschappij van de koningen.

Naast het feit dat er uniformiteit moet komen in de gewichten en de maten, zodat de incoherentie, onexactheid en diversiteit hierin verdwijnt, moet er ook een nieuwe tijdmaat komen om alle dwalingen die de lichtgelovigheid en een bijgelovige routine doorgegeven hebben tijdens eeuwen van onwetendheid. Deze kalender zal een bijdrage leveren om de verlichting te brengen in Frankrijk en zal het karakter van de revolutie belichamen. Dit karakter bestaat uit exactheid, eenvoudigheid en de afwijzing van iedere mening die zich niet baseert op de rede en de ‘philosophie’.

De gregoriaanse tijdsrekening (die wordt aangeduid met de term ‘normaal’) is ingevoerd tijdens de problemen van de val van het Romeinse Rijk. In deze periode deed ‘de deugd’ enkele pogingen om te zegevieren over de menselijke zwakheden. Het probleem voor deze revolutionairen is dat deze kalender gedurende 18 eeuwen ten dienste stond van de toename van het fanatisme, de vernedering van de naties, de schandalige triomf van de hoogmoed, de ondeugd, de dwaasheid en de vervolgingen en de walging die de deugd, het talent en de ‘philosophie’  heeft weggeveegd, dit onder de heerschappij van wrede despoten die mensen deed lijden in hun naam. Deze periode moet dan ook worden gezien als deze van de wreedheid, de leugen, de valsheid en van de slavernij. Ze is geëindigd met de val van het koningschap, die de bron was van alle kwaad.

De revolutie heeft de ziel van de Fransen nieuwe kracht gegeven en elke dag vormt hij deze ziel naar de republikeinse waarden. De Tijd opent een nieuw geschiedenisboek en schrijft een nieuwe geschiedenis. Net zoals elk volk de meest in het oog springende gebeurtenis heeft gekozen om alle andere gebeurtenissen te beschrijven als behorend tot een andere periode (bv. de Romeinen kozen hiervoor de stichting van Rome), kiezen de Fransen de invoering van de vrijheid en de gelijkheid als startpunt van hun kalender.  

Karel IX (‘de moordenaar van de protestanten tijdens de St.-Bartholomeusnacht’) liet het jaar beginnen op 1 januari, maar dit was nergens op gebaseerd. De Franse republikeinse kalender loopt samen met de bewegingen in het hemelruim en de seizoenen en grijpt terug naar oude tradities. Op 21 november 1792 heeft de Nationale Conventie het koningschap afgeschaft en deze datum is de laatste dag van de ‘gewone’ tijdsrekening en van het jaar. Op 22 september 1792 wordt het decreet over de afschaffing van het koningschap openbaar gemaakt in Parijs en deze datum wordt beschouwd als de eerste dag van de Franse Republiek. Deze dag valt ook samen met de ‘echte équinoxe van de zon (herfst)’ en is gebaseerd op de heilige tradities van Egypte, die verspreid werden in het Oosten.

Reeds vanaf 1795 (jaar III-IV) gingen er stemmen op om de Republikeinse kalender af te schaffen en de Gregoriaanse kalender terug in te voeren. Op 7 april 1795 (18 Germinal III) wordt de decimale dagindeling (zie verder) afgeschaft, op 24 augustus 1795 (7 Fructidor III) wordt de term 'sanscullottiden' reeds vervangen door de term 'aanvullende dagen' en in 1802 (jaar X-XI) wordt de tiendaagse week terug vervangen door de zevendaagse. Op 31 december 1805 wordt de Republikeinse kalender definitief afgeschaft. Dit project was te verwarrend en het draagvlak dat hiervoor bestond bij de bevolking was te miniem.

Op 1 januari 1806 schakelde men terug over naar de Gregoriaanse kalender (decreet van 10 Nivôse XIV) en behoorde dit avontuur tot voorbije tijden.

-------------------------------------

Gemeentekrediet. België onder Frans bewind (1792-1815). Brussel, 1993.

Gevaert, Fr. De republikeinse kalender en de volledige vergelijkingstabellen met de gregoriaanse kalender. UGA, 1965.

Shusterman, N. De Franse Revolutie. Amsterdam, 2016.